Արտաշատի պայմանագիր, կնքվել է հռոմեական զորավար Գնեոս Պոմպեոսի և հայոց արքա Տիգրան Մեծի միջև։ Արտաշատի պայմանագրով ավարտվել են մ.թ.ա. 60-ական թթ հայ-հռոմեական պատերազմները։ Մ.թ.ա. 66-ին Հայաստանը եղել է ներքին ու արտաքին անբարենպաստ պայմաններում։ Պոմպեոսից պարտվելով՝ Պոնտոսի Միհրդատ VI Եվպատոր թագավորը փորձել է դավադրությամբ հայկական գահին բազմեցնել Տիգրան Բ Մեծի որդիներից մեկին, որ ծնվել էր իր դուստր Կլեոպատրայից՝ հուսալով օգտագործել Հայաստանի ուժերը Հռոմի դեմ նոր արշավանքի համար։ Նրա երկու թոռնորդիները դավադրության անհաջող փորձից հետո սպանվել են, երրորդը՝ Տիգրան Կրտսերը, գործակցել է Պարթևաց Հրահատ III թագավորի հետ, կնության առել նրա դստերը և պարթևական ուժերով հարձակվել Հայաստանի վրա։ Չնայած նա պարտվել է Տիգրան Բ Մեծից և մոր՝ Կլեոպատրայի հետ փախել նախ պապի՝ Միհրդատ VI-ի, ապա Պոմպեոսի մոտ, սակայն Հայաստանում չի վերացել ներքին երկպառակությունների սպառնալիքը։ Հայաստանի վրա միաժամանակ հարձակվել են Հռոմը և Պարթևստանը։ Այս իրավիճակում Տիգրան Բ գերադասում է բանակցել Պոմպեոսի հետ։ Ուժերը պահպանելու և Արևելքում Հռոմի նվաճումները ծավալելու նպատակով Պոմպեոսը հաճությամբ ընդունել է Տիգրանի հաշտության առաջարկը։ Ըստ հաշտության պայմանների, Տիգրանը հրաժարվել է արտաքին նվաճումներից՝ Ասորիքից, Արևելյան Կիլիկիայից, Փյունիկիայից, Կապադովկիայից։ Ծոփքն ու Կորդուքը տրվել են Տիգրան Կրտսերին, որը հոր մահից հետո ժառանգելու էր նրա գահը։ Հայաստանը Հռոմին վճարել է 6000 տաղանդ ռազմատուգանք։ Հայաստանը ճանաչվել է իբրև Հռոմի բարեկամ և դաշնակից։ Այնուհետև Պոմպեոսն աշխատել է թուլացնել պարթևական պետությունը և վանել հայկական գահից Հրահատ III-ի բարեկամ Տիգրան Կրտսերին։ Շուտով Տիգրան Կրտսերը Պոմպեոսի դեմ ընդվզելու, նրան անարգելու մեղադրանքով ձերբակալվել է և ուղարկվել Հռոմ։ Տիգրան Բ Մեծը կրկին Մեծ Հայքին է միացել Ծոփքն ու Կորդուքը։ Թեև հաշտության պայմանները եղել են ծանր, Հայաստանը չի դարձել Հռոմին վասալ պետություն, չի խախտվել նրա ամբողջականությունը։
մաս 1
թեմա 1.
Հայկական լեռնաշխարհ
Եզերող լեռնաշղթաները` Արևելապոնտական լեռներ, (հյուսիս-արևմուտք), Կովասյան լեռնաշղթա (հյուսիս), հայկական Տավրոս (հարավ), հայկական պար (կենտրոն):
Բարձր լեռները` մեծ մասիս (5165մ), Սիփան (4434մ), Արագած (4096), փոքր մասիս (3925մ), կապուտ ջուղ (3906մ):
հարևան տարածքները` Իրանական սարահարթ (հվ արևելք), փոքրասիական բարձրավանդակ (արևմուտք), միջագետք (հարավ), կուռ գետ և կովկաս (հս):
Գետեր`
Կուր, Արաքս – Կասպից ծով
Եփրատ, Տիգրիս – Պարսից ծոց
Ճորոխ – Սև ծով
Լճեր`
Ուրմիա լիճ – կապուտան ծով
Վանա լիճ – Բզնունյաց ծով (Ախթամար, Լիմ, Կտուց, Արտեր)
Սևանալիճ – Գեղամածով
Վարչական բաժանում`
Մեծ հայք – 311.000 կմ^2
նահանգները` Գուգարք, Ուտիք, Փայտակարան, Արցախ, Սյունիք, Վասպուրական (37 գավառ), Այրարատ (20 գավառ), Պարսկահայք, Կորճայք, Մոկք, Աղձնիք, Տուրուբերան, Ծոփք, Բարձր Հայք, Տայք
փոքր հայք (80.000 կմ^2)
ՀՀ (29,8 հազար կմ^2) -Սյունիք, Այրարատ, Գուգարք, Ուտիք
ԼՂՀ – (12,5 հազար կմ^2) – Սյունիք, Արցախ, Ուտիք
Թեմա 2
Հայոց ծագումնաբանությունը
18-19 դարեր – ժողովուրդների և լեզուների ծագման հարցի նկատմամբ հետաքրքրության աճ
համեմատական լեզվաբանություն – նոր ժամանակների գիտություն, որի շնորհիվ պարզ դարձավ, որ նախապատմական ժամանակներում ներկայիս ժողովուրդների նախնիները կազմել են ընտանիքներ (ընտանիքները կոչվել են մայր ժողովուրդներ, նրանց զբաղեցրած տարածքը` նախահայրենիք):
հայ ժողովուրդը ունի հնդեվրոպական ծագում
հնդեվրոպական նախահայրենիք – փոքր ասիայի արևելյան, միջագետքի հյուսիսային, իրանական սարահարթի հյուսիսարևմտյան մասում:
հնդովրոպական ընտանիք -աշխարհի ամենաբզմանդամ լեզվաընտանիքը, որից առաջացել են շատ լեզվաճյուղեր, որոնք իրենց հերթին տրոհվել են ավելի փոքր լեզվաճյուղերի և լեզուների:
ք.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջ- հայերենի անջատվելը հնդեվրոպական ընդհանրությունից:
հայկական ավանդազրույց – մովսես խորենացի (հուշող բառեր – հայկ և բել, նոյ նահապետ, թորգոմ նահապետ, թորգոմատուն, Եփրատի վերին ավազան (ք.ա. 20-18-րդ դարեր))
հայկ նահապետից առաջացած անվանումներ – Հայք, Հայաստան, հայկաշեն, հայեր
Արամից առաջացացած – Արմենիա, Արմեն
Արամայիս – Արմավիր
Արամանյակ – Արագած, Արագածոտն
Երաստ – Երասխ
հունական ավանդազրույց – արգոնավորդներ, Յասոն, Արմենոս, Սև ծովի արևելյան ափ, կոլխիդա երկրի, ոսկե գեղմ
վրացական ավանդազրույց – (9-11-րդ դարեր), թորգոմի ութ որդիներից առաջացած ութ ժողովուրդների մասին է
ավագ որդի հայոս – հայեր
քարթլոս – վրացիներ
1980- ականներին ( 20-դարի վերջ) հաստատվեց, որ հնդեվրոպական նախահայրենիքը ք.ա. 5-4 հազարամյակում եղել է առաջավոր ասիայի հյուսիսում, փոքր ասիայի արևելյան շրջաններում, միջագետքի հյուսիսային, իրանական սարահարթի հյուսիս արևմուտքում:
հայկական լեռաշխարհի առաջին հայկական պետկան կազմավորումը – արատտա
ք.ա. 1-ին հազարամյակի առաջին կես – համահայկական առաջին միասնական պետության ստեղծումը:
ք.ա. 9-րդ դարի 80-70 ական թթ. նաիրի պետական կազմավորում – հարավում
ուրարտու պետական կազմավորում – հյուսիսում
ուրարտու պետական կազմավորման առաջին արքա – Արամու կամ Արամե (ք.ա. 859-843 թթ.)
ք.ա. 9-րդ դարի առաջին կես – Արամե ուրարտացու շնորհիվ հայկազունիների այրարատյան թագավորությունը հայտնի դարձավ հայկական լեռնաշխարհի սահմաններից դուրս:
թեմա 3
Վանի թագավորություն (ք.ա. 9-7-րդ դարեր)
կազմավորման շրջան
Սարդուրի առաջին (ք.ա. 835-825 թթ) – Վան մայրաքաղաքի հիմնադիր
հաջորդել է Իշպուինին (ք.ա. 825-810 թթ) – բարեփոխումներ (կրոնական – միասնական դիցարանի ստեղծումը, ռազմական – մշտական գործող բանակի ստեղծում, գրային -ուրարտական սեպագրի ստեղծումը)
հզորացման և վերելքի շրջան
Մենուա (ք.ա. 810-786 թթ) – Մենուայի ջրանցք (72 կմ), Մենուախինիլի քաղաք (Հայկական պար լեռնաշղթայի արևելյան հատված)
Մենուայի արշավանքները – Դիաուխի (=Տայք), Ասորեստան, Աղձնիք (=Ալզի), Հայկական Տավրոս, Մալաթիա (=Մելիդ), Մանայի թագավորություն:
Թագավորությունը դարձավ գերտերություն
Հաջորդել է Արգիշտի I (ք.ա. 786-764 թթ)
արշավանքները – Աբիլյանի (Աբեղյանք գավառ), Վեդուրի էթյունի (=ջրային էթյունի), Սևանա լճի ավազան, փոքր Ասիա, Կեխունի (=Գեղունի), Ալիշտու (Աղստեվի հովիտ), Գուգարաց աշխարհ (=Գուգարք=Տաշիր),Պարսուա երկիր (=պարսկ), Բաբելոն, Մանայի թագավորություն:
Ստեղծվեց Վանի աշխարհակալությունը
Արգիշտի խենիլի, Էրեբունի (ք.ա. 782)
Հաջորդել է Սարդուրի II (ք.ա. 764-735 թթ)
Սարդուրի II Արշավանքները – Մելիտեա (մալաթիա), Սևանա լճի ավազան, Արմե և Ուրմե երկրներ (Սևանալճից հարավ), Մանայի թագավորություն, Բաբելոն (Ասորեստանի շրջափակում), Կոլխերի երկիր (կոլխիդա), Միջերկրական ծով
պետությունը դարձավ գերկենտրոնացված պետության
տերության սահմանները – հյուսիսում` Սև ծով, հյուսիս արևելքում` Կուր գետ, Արևելքում` Կասպից ծով, արևմուտքում` փոքր ասիայի կենտրոնական շրջան, հարավում` Բաբելոն, պարսից ծոց, հարավ արևմուտքում` միջերկրական ծով:
ք.ա. 743 թ ասորեստանի (Թիգլաթ Պալասար III արքա) արշավանքը դեպի ուրարտու
ք.ա. 735 թ Թիգլաթ Պալասար III-ի երկրորդ արշավանքը դեպի ուրարտուի մայրաքաղաք Վան
Թուլացման և անկման շրջան
Ռուսա I (ք.ա. 735-710ական թ)
Ռուսա I արշավանքները – Սևանալճի ավազան, որտեղ կառուցեց Խալդի և Թեշեբա Աստվածների անուններով ամրոցներ: Ուրմիա լճի ավազան, Արդինի Մուսասիր (Խալդ Աստծո գլխավոր տաճարը):
ք.ա. 714թ Սարգոն II արքայի արշավանքը դեպի Ուրարտու:
Արդինի մուսասիրի ավերումը
հաջորդեց Արգիշտի II (ք.ա. 710ականներից – 685 թթ)
կիմերական ցեղերի հայտնվելը հյուսիսում:
Վանի թագավորության և Վանի մերձեցում:
հաջորդդեց Ռուսսա II (ք.ա. 685-645թթ)
Թեմա 5
ՄեծՀայքի Արտաշեսյանների թագավորություն
կազմվորումը
Արտաշես I
ք.ա. 190թ – Մագնեսիայի ճակատամարտը Սելևկյանների և Հռոմի միջև, Սելևկյանների պարտությունը (Սելևկյան արքա Անտիոքոս երրորդ)
ք.ա. 188 թ – Ապամեայի հաշտության պայմանագիր
ք.ա. 189 թ – Մեծ Հայքի, Փոքր Հայքի, ծոփքի և կոմմագենեի անկախացումը, Մեծ Հայքում` Արտաշեսը, Ծոփքում` Զարեհը
Արտաշես I (ք.ա. 189-160 թթ), ծնվել է ք.ա. 230 թ., Արտաշեսյան արքայատոհմի հիմնադիր
ռազմական բարեփոխում – զորքի բաժանումը չորս մասի (արևելյն զորավարության հրամանատար էր Արտավազդ որդին, արևմտյան` իր որդի Տիրան,ը հարավային` Սմբատը, հյուսիսային` Զարեհը) զորավարություն` որը կոչվել է չորս զորավավարություն,վարչական շրջաններ կամ ստրատեգիաներ
վարչական բարեփոխում – Երկրի բաժանումը 120 շրջանների
հողային բարեփոխում – ք.ա. 180թ – հողաբաժան սահմանաքարերի կանգնեցումը, ագարակատերերի և համայնքային հողերի միջև
գործավարություններ – սպարապետություն և հազարապետություն
Անահիտ Աստվածուհու տաճարը գտնվում է Արտաշատում
Արտաշեսը նաև այս բոլոր գործերի շնորհիվ հայտնի է իր պատվադիտղոսներով (բարի, բարեպաշտ,աշխարհակալ)
Մայաքաղաք Արտաշատը կառուցվել է ք.ա. 185 թ Արաքս և Մեծամոր գետերի խառնարանում
Այս ամենի մասին վկայում է Մովսես Խորենացին:
Համնիբալ – օգնել է Արտաշես առաջինին Արտաշատ մայրաքաղաքի տեղանքը ընտրելու և հատակագիծը գծելու հանար (վկայում է հույն պատմիչ Պլուտարկոսը)
Արտաշեսյանների Թագավորություն
Մեծ Հայքի Արտաշեսյանների թագավորություն
Արտաշեսյան արքայատոհմի հիմնադիր` Արտաշես I (ք.ա. 189-160 թթ), ծնվել է ք.ա. 230 թ.,
կազմվորումը
Մագնեսիայի ճակատամարտը Սելևկյանների և Հռոմի միջև, Սելևկյանների պարտությունը (Սելևկյան արքա Անտիոքոս երրորդ) (ք.ա. 190թ)
Ապամեայի հաշտության պայմանագիր (ք.ա. 188 թ)
Մեծ Հայքի, Փոքր Հայքի, ծոփքի և կոմմագենեի անկախացումը, Մեծ Հայքում` Արտաշեսը, Ծոփքում` Զարեհը (ք.ա. 189 թ)
Բարեփոխումները
Ռազմական բարեփոխում — զորքի բաժանումը չորս մասի (արևելյան զորավարության հրամանատար էր Արտավազդ որդին, արևմտյան` իր որդի Տիրանը, հարավային` Սմբատը, հյուսիսային` Զարեհը), որը կոչվել է չորս զորավավարություն, վարչական շրջաններ կամ ստրատեգիաներ:
Վարչական բարեփոխում — Երկրի բաժանումը 120 շրջանների
Հողային բարեփոխում — հողաբաժան սահմանաքարերի կանգնեցումը ագարակատերերի և համայնքային հողերի միջև (ք.ա. 180թ)
գործավարություններ — սպարապետություն և հազարապետություն
Անահիտ Աստվածուհու տաճարը գտնվում է Արտաշատում
Արտաշեսը նաև այս բոլոր գործերի շնորհիվ հայտնի է իր պատվադիտղոսներով (բարի, բարեպաշտ,աշխարհակալ)
Մայաքաղաք Արտաշատը կառուցվել է ք.ա. 185 թ Արաքս և Մեծամոր գետերի խառնարանում
Այս ամենի մասին վկայում է Մովսես Խորենացին:
Համնիբալը օգնել է Արտաշես առաջինին Արտաշատ մայրաքաղաքի տեղանքը ընտրելու և հատակագիծը գծելու համար (վկայում է հույն պատմիչ Պլուտարկոսը)
Հայկական հողերի միավորումը —
Հաջորդեց ԱրտավազդI (ք.ա. 160 -115 թթ)
Հաջորդեց Տիգրան I (ք.ա. 115-195 թթ)
70 հովիտներն այն տարածքն է, որը տրվեց Պարթևներին Տիգրանի պատանդության դիմաց
Հաջորդեց Տիգրան II մեծ (ք.ա. 195-155 թթ)
ծոփքի միացումը Մեծ Հայքին
ք.ա. 94 թ կորդոկի միացումը մեծ հայքին
ք.ա. 112թ — փոքր հայքի ռազմակալումը պոնտոսի կողմից (պոնտոսի արքա` Միհրդատ 6-րդ Եվպատոր)
ք.ա. 95 թ Արտաշատ հայ-պոնտական դաշինքի կնքումը Տիգրան մեծ և Միհրդատ 6-րդ
Հայաստանը գործողությունների ազատություն էր ստանում հյուսիսում, հարավում և արևելքում, իսկ Պոնտոսը` արևելքում:
Կողմերը միացյալ ուժերով հարձակվում են Կապադովկիայի վրա, որի տարածքը անցնում է Պոնտոսին, մնացածը` Հայաստանին:
Դաշինքը ամրապնդելու նպատակով Միհրդատը իր դուստր Կլեոպատրային կնության է տալիս Տիգրան Մեծին: Սրանով հայ-պոնտական դաշինքը ամրապնդվում է:
ք.ա. 93թ հայ-պոնտական զորքերի ներխուժումը Կապադովկիա:
Հռոմի նշանավոր զորավար Սուլան ք.ա. 92թ օգնեց Կապադովկիային հայ-պոնտական ուժերի դեմ պայքարելու գործում:
Տիգրան Մեծը ներխուժեց Պարթևստան (ք.ա. 87թ)
հայ պարթևական դաշինքի կնքումը (ք.ա. 87թ)
Պարթևստանը Հայաստանին է վերադարձնում 70 հովիտներ տարածքը:
Պարթևստանը հրաժարվում է Մարաստանից և հյուսիսային միջագետքից:
Պարթև արքան կորցնում է արքայից արքա տիտղոսը:
Պարթևստանը ճանաչում է Տիգրան մեծի գերիշխանությունը
հայ պարթևական պայմանգրով Տիգրանին անցած տարածքները — Ադիաբենել,Միգդոնիա, Պոսրոյենե
ք.ա. 84 թ Տիգրան մեծի բազմելը Սելևկյան գահին Անտիոքում (17տարի կառավարեց):
Տիգրան մեծի բանակի ներժուժումը Ասորիք ք.ա. 84 թ
Տիգրան մեծի գրաված այլ տարածքներ — Կոմմագենե, դաշտային Կիլիկիա, Փյունիկիա
Տիգրան մեծի իշխանությունը ընդունած երկրներ — Հրեաստան, Արաբական ցեղեր, Նաբաթեայի թագավորություն, Պարթևստան
քա 71 թ Եգիպտոսին սահմանակից Պտղոմայիս քաղաքի նվաճումըՏիգրան մեծի կողմից:
Տիգրան մեծի տերության բաժանումը `
1-ին կարգ — բուն հայկական հողեր (մեծ հայք և կոմմագենե) 360000 կմ քառ տարածք
2-րդ կարգ — հպատակ թագավորություններ — (Վիրք, Աղվանք, Մարաստան, Ադիաբենե, Օսրոյենե, Փյունիկիա, Ասորիք, Կիլիկիա, ) 400000 կմ քառ
3-րդ կարգ — Հայաստանի քաղաքական ազդեցության տակ գտնվող երկրներ — Պարթևստան, Նաբաթեա, Հրեաստան, Պարսից ծոցի և Կարմիր ծովում ապրող արաբական ցեղեր (շուրջ 2 մլն քառ.կմ):
Տիգրան Մեծի տերության ամենազարգացած շրջանը` Անտիոք (Ասորիք): Կառավարիչ — Բագարատ
Հյուսային միջագետքի փոխարքա — Բուրաս (նստավայրը — Մծբին)
Արքունի պողոտա — Արտաշատ, Տիգրանակերտ, Անտիոք քաղաքները իրար կապող ճանապարհ
Տիգրանակերտ մայրաքաղաք
քա 80-70ական թթ մայրաքաղաքի կառուցումը աղձնիք նահանգում
հայ հռոմեական պատերազմ քա 69-66 թթ
1-ին փուլ
քա69-67թթ
զորավար — լուկիոս լուկոլոս,
քա 69թ Լուկոլոսի ներխուժումը Տիգրանակերտ մայրաքաղաք
2-րդ փուլ
քա66թ
3հազարանոց հայկական հեծիալների ջոկատի հրամանատար մերուժան
քա 69 թ հոկտեմբերի 6 Տիգրանակերտի ճակատամարտը
սեպտեմբերի 22 արածանիի ճակատամարտը
դիոն կասիոս — հույն պատմիչ, ով վկայումի արածանիի ճակատամարտի Հայաստանի հաղթության մասին
ք.ա. 66թ — Արտաշատի պայմանագիր Գնեոս Պոմպեոսի և Տիգրան մեծի միջև
Տիգրան մեծը հրաժարվում է իր բոլոր նվաճումներից և պահպանում միայն բուն հայկական տարածքը:
Տիգրան մեծը իր նվաճումները պահպանեց հյուսիսային միջագետքում:
Հայաստանից անջատվելու են Ծոփքը և Կոնդուքը,որտեղ թագավորելու է Տիգրան կրտսերը, պայմանով, որ Տիգրան մեծի մահից հետո այդ տարածքները միավորվելու են մեծ հայքին որպես մեկ հայկական պետություն:
Մեծ հայքը հռոմին պետք է վճարեր 6000 տաղանդ ռազմատուգանք
հայաստանը հայտարարվում է հռոմեական ժողովրդին դաշնակից և բարեկամ երկիր:
Տիգրան մեծի արքայից արքա տիտղոը չի կորում
տիգրան մեծը պայմանգրից հետո կառավարել է ևս 10 տարի
Արտավազդ 2 և վերջին արտաշեսյաններ թագավորությա անկումը
քա 55-34 արտավազդ 2
քա 54 թ հռոմը պատրաստվում է պարթևստանին պատերազմի
Մարկոս Կրասոս — հռոմի եռապետներից քա60թ, արևելքի զորավար։
Հայոց Ծագումնաբանությունը
18-19 դարեր — ժողովուրդների և լեզուների ծագման հարցի նկատմամբ հետաքրքրության աճ
համեմատական լեզվաբանություն — նոր ժամանակների գիտություն, որի շնորհիվ պարզ դարձավ, որ նախապատմական ժամանակներում ներկայիս ժողովուրդների նախնիները կազմել են ընտանիքներ (ընտանիքները կոչվել են մայր ժողովուրդներ, նրանց զբաղեցրած տարածքը` նախահայրենիք):
հայ ժողովուրդը ունի հնդեվրոպական ծագում
հնդեվրոպական նախահայրենիք — փոքր ասիայի արևելյան, միջագետքի հյուսիսային, իրանական սարահարթի հյուսիսարևմտյան մասում:
հնդովրոպական ընտանիք -աշխարհի ամենաբզմանդամ լեզվաընտանիքը, որից առաջացել են շատ լեզվաճյուղեր, որոնք իրենց հերթին տրոհվել են ավելի փոքր լեզվաճյուղերի և լեզուների:
ք.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջ- հայերենի անջատվելը հնդեվրոպական ընդհանրությունից:
հայկական ավանդազրույց — մովսես խորենացի (հուշող բառեր — հայկ և բել, նոյ նահապետ, թորգոմ նահապետ, թորգոմատուն, Եփրատի վերին ավազան (ք.ա. 20-18-րդ դարեր))
հայկ նահապետից առաջացած անվանումներ — Հայք, Հայաստան, հայկաշեն, հայեր
Արամից առաջացացած — Արմենիա, Արմեն
Արամայիս — Արմավիր
Արամանյակ — Արագած, Արագածոտն
Երաստ — Երասխ
հունական ավանդազրույց — արգոնավորդներ, Յասոն, Արմենոս, Սև ծովի արևելյան ափ, կոլխիդա երկրի, ոսկե գեղմ
վրացական ավանդազրույց — (9-11-րդ դարեր), թորգոմի ութ որդիներից առաջացած ութ ժողովուրդների մասին է
ավագ որդի հայոս — հայեր
քարթլոս — վրացիներ
1980- ականներին ( 20-դարի վերջ) հաստատվեց, որ հնդեվրոպական նախահայրենիքը ք.ա. 5-4 հազարամյակում եղել է առաջավոր ասիայի հյուսիսում, փոքր ասիայի արևելյան շրջաններում, միջագետքի հյուսիսային, իրանական սարահարթի հյուսիս արևմուտքում:
հայկական լեռաշխարհի առաջին հայկական պետկան կազմավորումը — արատտա
ք.ա. 1-ին հազարամյակի առաջին կես — համահայկական առաջին միասնական պետության ստեղծումը:
ք.ա. 9-րդ դարի 80-70 ական թթ. նաիրի պետական կազմավորում — հարավում
ուրարտու պետական կազմավորում — հյուսիսում
ուրարտու պետական կազմավորման առաջին արքա — Արամու կամ Արամե (ք.ա. 859-843 թթ.)
ք.ա. 9-րդ դարի առաջին կես — Արամե ուրարտացու շնորհիվ հայկազունիների այրարատյան թագավորությունը հայտնի դարձավ հայկական լեռնաշխարհի սահմաններից
<<Դատավորություն>> անվանմամբ ստեղծագործություն, որտեղ տեղի չի ունենում դատավարություն: Մի բան, որն այնքա˜ն նման է Ֆրանց Կաֆկային:
Օգտագործելով Շեքսպիրի <<Ամբողջ աշխարհը բեմ է, իսկ մարդիկ` սոսկ դերասաններ>> փիլիսոփայությունը` գլխավոր հերոսը մի քանի դրվագում նշում է, որ իրեն շրջապատող աշխարհը կեղծ է: Կեղծ ոչ թե ֆիզիկական տեսանկյունից, այլ մարդկանց կարծիքների և աշխարհհայացքի: Կն օտար է այդ կեղծ հասարակությանը, այդ իսկ պատճառով միայն նա է, որ չգիտի, թե որն է նրա մեղավորությունը: Արդյո±ք տարբերվող մարդիկ չեն հայտնվում նույն իրավիճակում: Մի պահ մոռանանք, որ վերջում նրան սպանում են: Մարդիկ բարոյական արժեքների հիման վրա մեղադրում են իրար առանց ինչ-որ պատճառի: Գործողությունը այստեղ, ինչպես նաև այլ տգետ հասարակություններում, մղվում է երկրորդական պլան և առաջ են գալիս մարդկային կարծիքները: Յուրաքանչյուրը, ով խոսել գիտի, կարող է ասել ամեն ինչ, քանի որ նրա լեզուն ունի տառեր արտասանելու ճկունությունը, սակայն հերիք է մեկը ասի ինչ-որ մի բան, որը հակասում է տարածված կարծիքին, որը մեծամասնության կարծիքը չէ, ու միանգամից դատապարտվում է: Հայաստանում նման մարդկանց կոչում են դավաճաններ, Կաֆկան նման մարդկանցից մեկի մասին գրեց իր <<դատավարություն>> ստեղծագործությունը: Միգուցե Կն հենց Կաֆկան էր և իր ազգանվան առաջին տառը օգտագործելով Կաֆկան ուզում էր ցույց տալ, որ նման մի օտարական նաև ինքն է: Հետաքրքիր է, որ Կաֆկայի հերոսը չսպանվեց, մինչև ինքն արդեն չեր հոգնել կյանքից:Նա սպանվեց, երբ արդեն հոգնել էր տարբեր լինելուց և փորձում էր անել ամեն ինչ ևս մեկ անգամ հասարակության մասը դառնալու: Սակայն մարդկանց չեն ներում, ու նա հասկացավ այդ ամենը:
Վերջը ասոցացվում է կրոնում` տաճարի մեջ; Հոգևորականի բերած օրինակն էլ փաստում է. «Միևնույն բանի ճիշտ և սխալ ըմբռնումը լրիվ չեն բացառում իրար»: Կրոնն էլ մի դատարան էր, և դրախտ մտնել ցանկացող այրը ոչնչով չէր տարբերվում Կից: Նրանք երկուսն էլ վախենում էին վճռական քայլն անել պահանջել իրենց իրավունքները; Ինչպես այրը` դարպասներն անցնելու ամենաարժանի մարդն էր վախենում դա խոստովանել, այնպես էլ Կն ամենից արդար մարդը իր դատավարությունից, քանի որ այն ձգձգվում էր: Վերջը, ինչպես և կոչվում է ստեղծագործության վերջին գլուխը, նման էր հենց ծերունի այրի վերջին: <<Շան նման>> նա սպանվեց` դերասանի կերպարին արժանի կատարածուների կողմից:
1.
1. ամենաէական, քրիստոնեություն, երբևիցե, ինչևէ
2. հնէաբան, պատնեշ, չէինք, առէջաթել
3. եղերերգ, ափեափ, չէնք, լայնէկրան
4. դողէրոցք, Հրազդանհէկ, չէի, անէ
2.
1. անեզր, խուռներամ, երբևէ, նախօրե
2. նրբերշիկ, լայնեզր, լուսերես, անէացում
3. բազմերանգ, օրըստօրե, հրեշ, դողէրոցք
4. ինչևիցե, եղերերգ, գեղուղեշ, աներկբա
3.
1. անօրեն, տնօրինություն, օրըստօրե, օրորել
2. մեղմորեն, մեղմօրոր, միջօրեական, քառորդ
3. առօրեական, աշխարհազոր, հօգուտ, հօդս ցնդել
4. ապօրինի, նախօրե, վաղօրոք, հանրօգուտ
4.
1. հնօրյա, փայտոջիլ, միջօրեական, օրեցօր
2. նախօրոք, աշխարհազոր, ազգօգուտ, գիշերօթիկ
3. հանապազորդ, անօթևան, թախծօրոր, ականջօղ
4. հանապազոր, առօրյա, անօրինություն, ոսկեօծ
5.
1. արագոտն, պնդօղակ, հոտնկայս, հրանոթ
2. քնքշօրոր, հնգօրյակ, վաղորդյան, նրբորեն
3. հանրօգուտ, անօրակ, հատորյակ, հանապազօր
4. հանապազորդ, եռոտանի, կրծոսկր, լացուկոծ
6.
1. խոչընդոտ, անընտել, ակնթարթ, մթնկա
2. կորնթարդ, որոտընդոստ, առընթեր, սրընթաց
3. օրըստօրե, հյուրընկալ, գահընկեց, անընդմեջ
4. ինքնստինքյան, լուսնկա, ճեպընթաց, մերթընդմերթ
7.
1. թեթևոտն, հոգեորդի, գոտևորել, եղրևանի
2. սերկևիլ, հևք, կարևոր, հետևակ
3. որևէ, հոգևոր, հոգեվարք, ոսկևորել
4. բևեկնախեժ, երևույթ, գերեվարել, սեթևեթել
8.
1. արևակն, երևակել, ոսկեվազյան, գոտևերել
2. ագևոր, ալևոր, ձևույթ, արևկա
3. եղրևանի, արևմտաեվրոպական, օթևան, արևառ
4. կարևոր, հոգեվիճակ, հոգևոր, հևիհև
9.
1. հոգեվիճակ, արևավառ, ագևոր, եսկովաճառ
2. կարևեր, գերեվարել, տարեվերջ, գոտևորել
3. արևմտաեվրոպական, ոսկովարս, անձրևային, սերկևիլ
4. ագեվազ, գինեվաճառ, ուղեվճար, դափնեվարդ
10.
1. տույժ, հեռակայել, էական, արքայորդի
2. ատամնաբույժ, Սերգեյի, հայելազարդ, լռելյայն
3. Նաիրի, սկսեսրայր, երեխայի, աղյուսակ
4. խնայել, հետիոտն, ջղային, աշխույժ
11.
1. այծյամ, ջղային, բրաբիոն, ժողովածուում
2. բարյացակամ, արքայորդի, լռելյայն, կաթսայատուն
3. պատանյակ, սերմացուի, միլիոն, մարմարյա
4. ռնգեղջյուր, դշխոյական, ակացիա, Ամալյա
12.
1. ողբասաց, ջրարբի, սրբապատկեր, հղփանալ
2. նրբաճաշակ, հարբեցող, արշիռ, գրաբար
3. երբեմնի, դարպաս, ազբարկղ, դարբին
4. արբունուք, աղբյուր, անխափան, նրբաթել
13..
1. հապշտակել, թպրտալ, ճամպրուկ, ընդհուպ
2. ծոփք, թարփ, պապակ, ճեպընթաց
3. հպանցիկ, ծոպավոր, ճողոպրել, հապշտապ
4. դարբաս, ամպշող, թմբլիկ, ըմպանակ
14..
1. խարխափել, ծոպավոր, ճեփ-ճերմակ, թրմփալ
2. հափրուկ, երկնահուպ, սփրտնել, թրմփոց
3. շամփրել, քարակոպ, Հռիփսիմե, ոսկեծուփ
4. կոպերիզ, երփնաթույր, հղփանալ, արփի
15..
1. շագանակագույն, զիգզագաձև, Վարդգես, վարգել
2. ճաքճքել, նորոգել, հեղգ, դրասանգ
3. ծեգ, սգազգեստ, հագագ, արքունիք
4. ճրագալույց, ճգնակյաց, օձիք, գոգավոր
16..
1. վարկաբեկել, սայթաքել, փակցնել, շագանակ
2. մակաղել, քողտիկ, համաճարակ, վարակ
3. հարկահավաք, աքցան, փեղկ, անհարկի
4. դիցուք, մակույկ, նախկին, նախքան
17..
1. հմայք, սրնքակալ, սուգ, վարակիչ
2. Սուքիաս, եզերք, շոգեքարշ, վարկանիշ
3. կառք, չոքել, մարագ, շքերթ
4. բազրիք, ընդերք, բերանքսիվայր, տաքդեղ
18..
1. երդիկ, երդևյալ, անդադար, որթատունկ
2. կորնթարդ, անհողդողդ, արդուկ, խորթություն
3. ստահոդ, որդնել, անդամալույծ, վարսանդ
4. դդում, վաղորդայն, Տրդատ, բաղդադել
19..
1. բիրտ, թատերգություն, խախուտ, աղոթք
2. խրդվիլակ, գաղտուկ, գրտնակ, զարտուղի
3. կրտսեր, ճտքավոր, մթնոլորտ, սպրտնել
4. փտախտ, փութկոտ, քողտիկ, խոտհարք
20..
1. վաթսուն, անութ, փտեցում, փութկոտ
2. արթմնի, կարթ, արդուկ, զվարթություն
3. զարթուցիչ, ակնթարթ, հայթայթել, խայտալ
4. ակութ, անթացուպ, երթուղի, ընթանալ
21..
1. ատաղձագործ, անձկություն, խուրձ, մրցույթ
2. հարցուփորձ, բարձիթող, երկնաբերձ, խոտհունձ
3. պախուրց, վերամբարձ, դերձակ, դեղձանիկ
4. արվարձան, արծնապատ, առեղծված, անցուդարձ
22..
1. ցնծալ, կցկտուր, կտրվածք, ծածկոց
2. անեծք, հանդիպակաց, փայծախ, մածուցիկ
3. սերուցք, ձվածեղ, վեհապանձ, թերմանցք
4. թրծակավե, կոծկել, լացուկոծ, տխեղծ
23..
1. բռունցք, ընչացք, լվացք, սերուցք
2. ընթացք, խեցգետին, կացարան, տրցակ
3. ապաթաց, հունցել, լիցք, հիացք
4. հոգեցունց, պախուրց, հանդիպակաց, ցնծալ
24..
1. թրջել, զղջալ, գոճի, որջ
2. գաղջ, աճպարար, աջհամբույր, արջուկ
3. միջև, քուրջ, հարջորջել, շիճուկ
4. քաջք, զիջել, աջլիկ, ոջիլ
25..
1. Տաջկաստան, բվեճ, կառչել, մարմաջ
2. գոճի, պաճուճանք, կոճկել, մարմաջ
3. գաճաճ, հարճ, վաչկատուն, քմահաճ
4. բաճկոն, խոճկոր, ճանճ, ճոճք
26..
1. փղձկալ, տաղտկալի, դժոխք, փայծաղ
2. դժխեմ, թուխս, ուխտատեղի, թուղթ
3. գաղտնիք, գաղթօջախ, մաղթանք, աղճատել
4. սանդուղք, հախճապակի, ցնցուղ, ողբ
27..
1. դժխեմ, խախտել, հախճաղյուս, ապուխտ
2. հիմնակմախք, բողկ, բախտակ, նախշավոր
3. բաբախյուն, թուխս, ուխտադրուժ, թուղթ
4. ճղփալ, դժոխք, զմրուխտ, գաղտնիք
28..
1. թորշոմել, խարույկ, իրարամերժ, բուրվառ
2. գանգուր, խռչակ, գրաբար, կերոն
3. ճռվողյուն, որմնախորշ, պայտար, կարկառել
4. գոլորշի, մատռվակ, խորշակ, խարտոց
29..
1. պառկել, տոպրակ, վառվռուն, տառեխ
2. ուռճանալ, քառասնական, կոխկրտել, ճմռթել
3. փռթկալ, քրջոտ, պառակտել, կռճոն
4. փնտրտուք, փարթամ, ճառասաց, եռամսյա
30..
1. ըմբռնել, ամպամած, թումբ, գամփռ
2. ամփոփել, համբավ, ամբարտավան, անբավ
3. ամբիոն, ամբոխ, բամբիռ, ամբասիր
4. ճամփա, թմբլիկ, զամբիկ, անբարբառ
32.
1. բամբասել, հանպատրաստից, անբերրիություն, անփույթ
2. անպայման, անպաճույճ, շամբուտ, անպետք
3. Մանվել, զամբյուղ, անբարիշտ, անպարփակ
4. անբարյացակամ, բանբեր, անբասիր, անպարկեշտ
33…
1. Հեղեղել, ամպհովանի, ընդհուպ, ապաշխարանք
2. արհավիրք, հռհռալ, չնախարհի, սուրհանդակ
3. հեղեղուկ, առհավատչյա, ժպիրհ, դազգահ
4. խորհրդավոր, արգահատելի, հայթայթել, դժխատեհ
34…
1. փոթորկահույզ, ծխնելույզ, բզկտել, մզկիթ
2. հյուզկեն, Վարդգես, Մանասկերտ, բազկերակ
3. կզաքիս, հիպնոզ, Թավրիզ, կորզել
4. վզկապ, Հասկերտ, դիակիզարան, Թիֆլիս
35…
1. վայրկյան, առօրեական, բարյացակամ, ատյան
2. պատանյակ, Էլյա, Եղիա, ալյակ
3. հրեա, կրիա, Ազարիա, մատյան
4. ոսպնյակ, շուրջերկրյա, Եպրաքսյա, միմյանց
36…
1. բամիա, խավիար, Իտալիա, հեքիաթ
2. Ռոզալյա, կրիա, Եղիա, մատյան
3. օվկիանոս, միայն, հիանալի, անցյալ
4. փասյան, մետաղյա, Անանիա, ֆրանսիացի
37…
այծյամ, բարյացակամ,թռչուն, ուխտդրուժ, ակնաբույժ, աներևութանալ, միմյանց, պտուտակ
4)
38.
1. Ընդդիմադիր, ուղղակի, երկկենցաղ,
2. մրրկահողմ, անդորրավետ, չորորդ,
3. տարրական, վազքուղի, իններորդ, բերրի
4. ուղղություն, տանջալլուկ, հովվերգություն, երրորդ
39.
1. քննախույզ, վշտալլուկ, խճուղի, բերրիություն
2. ուասալար, հակընդեմ, մրրկաշունջ, հովվերգություն
3. գործուղում, բուհական, ուղղափառ, հելլեն
4. օրրան, տարերք, ուղղակի
- 4)
- 4)
- 4)
- 4)
- 1)
- 4)
- 4)
- 3)
- 3)
- 4)
- 4)
- 4)
- 4)
- 1)
- 3)
- 4)
- 4)
Մարոն
Հովհաննես Թումանյանն իր այս ստեղծագործությունում հանրությանը ներկայացնում է Հայաստանի սոցիալական խնդիրներից մեկը` վաղ տարիքում ամուսնությունը և դրա հետևանքները: Մարոյի ճակատագիրը ներկայացնելիս նա ընդգծում է նաև նրա անձնական զգացմունքները` սկզբում նա ուրախ էր, որովհետև Կարոն նրան կանփետ էր տալիս, հետո հասկացավ, որ չի ուզում կին լինել, ծնողներից հեռու ապրել: Իհարկե 9 տարեկան երեխան չգիտի ինչ է ամուսնությունը և բնականաբար պատրաստ չէ դրան: Թումանյանը նաև ցույց է տալիս, թե ինչքան են մարդիկ կախված այլոց կարծիքից և դրա պատճառով կորցնում են իրենց երջանկությունը: Մարոյի հայրը նրան ետ չընդունեց, որովհետև նրան խայտառակ էր արել, բայց հետո նրա դիակի մոտ, երբ արդեն ոչինչ չկար կորցնելու նա փոշմանել էր:
Անուշ
Այս անգամ հեղինակը շեշտը դնում է սնահավատության և վատ ավանդույթների վրա: Սնահավատություն չնայած այս պարագայում կարելի է համարել հեղինակի կողմից որոշակի սիմվոլիզմ: Շատ մարդիկ դեմ են որոշակի բարեփոխումների հենց այն պատճառաբանությամբ, որ դրանք խաղտում են ավանդույթները: Գուցե հենց այս մարդկանց են ուղղված Թումանյանի պոեմները, որոնք ցույց են տալիս այդ վատ ավանդույթները, և դա Թումանյանը անում է անհատական ճակատագրեր օրինակ բերելով: Ուշադրության առարկա է նաև «պատիվ» երևույթը, որի արդյունքում էլ եղավ այս ողջ ողբերգությունը: Եթե մարդիկ այդքան վատ չվերաբերվեին Մոսիի մեջքը գետնին կպնելուն միգուցե նա դրա համար ոչինչ չաներ, բայց հանրության վերաբերմունքը սադրիչ եղավ, որպեսզի նա վրեժ լուծի: Այս ամենի մեջտեղում գտնվում էր Անուշը, ում եղբայրն ու սիրած տղան թշնամացել էին:
Լոռեցի Սաքոն
Մինչև վերջին գլուխը կարդալը, այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, թե սա ինչ-որ սարսափ ժանրի ստեղծագործություն է, այն ինչ Թումանյանը ցույց է տալիս ուղակի հոգեկան խնդիրներ ունեցողի ապրումները: Սա կարելի է հասկանալ նաև այն հանգամանքից, որ ոչինչ չի կատարվում մինչև Սաքոն չի հիշում իր տատի հին զրույցները չար ոգիների մասին: Հեղինակը նաև պարբերաբար փոխում է հանգերի ձևը` սկզբում երկու տողը մեկ, ապա երկու հաջորդաբար տողերում:
Բացեք փակագծերը՝ օգտագործելով բայերի ճիշտ ժամանակաձևերը:
- He usually (to water) these flowers once a week.
- Where is he now? He (to water) the flowers in the garden.
- She (to go swimming) every day?
- We generally (to have) 6 lessons, but today we (to have) 7 lessons.
- He always (to complain).
- Do not switch off the radio. I (to listen) to the latest news.
- You (to understand) me now?
- What you (to see) in this picture?
- I (to meet) my grandfather at the airport tonight.
- Whenever she (to ask) such questions I can’t answer any of them.
- He usually waters these flowers once a week.
- Where is he now? He is watering the flowers in the garden.
- Does she go swimming every day?
- We generally are having 6 lessons, but today we are having 7 lessons.
- He is always complaining.
- Do not switch off the radio. I am listening to the latest news.
- Do you understand me now?
- What do you see in this picture?
- I am meeting my grandfather at the airport tonight.
- Whenever she asks such questions I can’t answer any of them.
Ranslate the sentences into English.
- Ե՞րբ եք մեկնում Հայաստանից: Ես ուզում եմ ձեզ ցույց տալ մի քանի տեսարժան վայր: (places of interest)
When are you leaving to Armenia. I want to show you some beautiful places.
2. Ես չեմ հավատում ձեզ: Դուք ստում եք:
I don’t believe you. You are lying.
3. -Որտե՞ղ է պարոն Գրինը:
-Նա ճամփորդության մասին հաշվետվությունն (report) է գրում:
Where is Mr Green?
Hi is writing a report about his trip.
- Ես ուզում եմ ձեզ լսել, բայց այստեղ աղմկոտ է և ես չեմ կարողանում ձեզ լսել:
I want to listen you, but here is too noisy and I can’t hear you.
5. Հաջորդ շաբաթ մենք Արատես ենք գնում:
Next week we are going to Arates.
6. Ի՞նչ եք խմում:
What do you drink.
7. Ես սովորաբար սուրճ եմ խմում այս ժամին, բայց այսօր ցուրտ է և ես թեյ եմ խմում:
I drink usually coffee at this time, but today it is cold and i am drinking tea.
1. Թոմը հազվադեպ է գիրք կարդում.
Tom rarely reads a books.
2. Թոմը հաճախ է գնում օպերա:
Tom often goes to the opera.
3. Ջեյնը երբեմն թարգմանություններ է անում: (անել – to do )
Jane sometimes does translations.
4. Նա հաճա՞խ է բառարան օգտագործում:
Does she often uses a dictionary?
5. Մենք հաճախ ենք քաղաքից դուրս գնում (go to the country) ամռանը:
We often go out of country in the summer.
6. Ու՞ր եք դուք սովորաբար գնում ամռանը:
Where do you usually go in summer?
7. Որպես կանոն ես չեմ ուշանում իմ դասերից: (to be late for the lessons)
As a rule, I’m never late for my lessons.
8. Հաճախ մենք չենք գիտակցում (realize) մեր սխալները:
Often we don’t realize our mistakes.
9. Որպես կանոն, որտե՞ղ եք ճաշում: (have dinner)
As a rule, where do you have your dinner?
10. Նա երբեք չի ստում: (to tell a lie)
He never tells lies.
Թարգմանել անգլերեն
- Երեխան դադարեցրեց լացելը, երբ տեսավ իր մորը:
- Ես առաջարկում եմ գնալ Արատես ուրբաթ օրը:
- Մենք որոշեցինք մնալ տանը, քանի որ հոգնած էինք:
- Նա միշտ խուսափում է նման սխալներ անելուց:
- Չեմ կարող ինձ թույլ տալ նման թանկարժեք հեռախոս գնել:
- Դուք կվերջացնեք աշխատելը նախագծի վրա մինչև հաջորդ ամիս:
- Ես դեմ չեմ դուռը բաց թողնելուն:
- Մենք պայմանավորվեցինք հանդիպել հաջորդ շաբաթ:
- Ես խոստացա չլքել Հայաստանը: (leave Armenia)
- Նա հույս ունի մի լավ աշխատանք գտնել:
- The baby stopped crying when he saw his mother.
- I suggest going to Arates on Friday.
- We decided to stay at home, as we were tired.
- He always avoids making such wrongs.
- I can’t afford to buy such a expensive phone.
- You’ll finish working on the project to next month.
- I don’t mind opening the door.
- We agreed to meet next week.
- I promised not to leave Armenia.
- She hopes to find a good job.
Շաբոյան Գրիգոր 